H σχέση του Βυζαντίου με τη θάλασσα, πολύμορφη και στενότατη, αποτελεί μόνο ένα υποσύνολο των λειτουργειών της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στο μεσογειακό χώρο. Είτε με όρους κυριαρχίας και άμυνας είτε με όρους οικονομικής εκμετάλλευσης, εμπορίου και μετακινήσεων είτε, τέλος, με όρους πνευματικής αναζήτησης και θρησκευτικών συμβολισμών, το βυζαντινό κράτος συνέδεσε την ύπαρξή του με το θαλάσσιο στοιχείο και μόνον όταν απώλεσε τη σχέση αυτή ή απέστρεψε την προσοχή του από την καλλιέργειά της, ήταν που σημειώθηκε και η οριστική του παρακμή.

Η βασική διάσταση της σχέσης αυτής υπηρετούνταν από το δυνατό βυζαντινό ναυτικό, που διαδραμάτισε πολύ σημαντικότερο ρόλο στην άμυνα και την επιβίωση του κράτους από ό,τι τη περίοδο της ενωμένης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Γιατί, ο έλεγχος των θαλασσών κατέστη, για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ζωτικός για την ίδια την ύπαρξή της: ήταν μια θαλάσσια αυτοκρατορία, η καρδιά της οποίας εντοπιζόταν στο Αιγαίο και στα μεγάλα νησιά της νοτιοανατολικής Μεσογείου, αλλά και μια αυτοκρατορία που είχε ένα τεράστιο θαλάσσιο μέτωπο, ενεργό οικονομικά αλλά και εκτεθειμένο σε συνεχείς απειλές.

Μέχρι τα τέλη του 8ου αιώνα, το βυζαντινό ναυτικό, καλά οργανωμένο και συντηρημένο, είχε αναδειχθεί σε κυρίαρχη ναυτική δύναμη στη Μεσόγειο. Όμως, από τον 11ο αιώνα και μετά, το βυζαντινό ναυτικό, όπως και η Αυτοκρατορία γενικότερα, άρχισε να παρακμάζει. Αντιμέτωποι με νέες ναυτικές απειλές από τη Δύση, οι Βυζαντινοί αναγκάστηκαν όλο και περισσότερο να στηρίζονται στα ναυτικά ιταλικών πόλεων-κρατών, όπως η Βενετία και η Γένοβα. Μία περίοδος ανάκαμψης υπό την δυναστεία των Κομνηνών ακολουθήθηκε από νέα περίοδο παρακμής, που κορυφώθηκε με τη διαλυτική κατάληξη της Αυτοκρατορίας από την Τέταρτη Σταυροφορία το 1204. Στα μέσα του 14ου αιώνα, ο έλεγχος του Αιγαίου πελάγους είχε περάσει οριστικά στα ιταλικά ναυτικά. Τον 15ο αιώνα, τον έλεγχο αυτόν ανέλαβε το οθωμανικό ναυτικό.

Η έρευνα και μελέτη της πολύπλοκης αυτής σχέσης του Βυζαντίου με τη θάλασσα, έχει αποδώσει ήδη καρπούς. Πρέπει να θυμίσουμε εδώ την πρωτοπόρα συμβολή της Ελένης Αρβελέρ, Byzance et la Mer: La Marine de Guerre, la Politique et Les Institutions Maritimes de Byzance aux VIIe-XVe Siècles, που είδε το εκδοτικό φως στα μέσα της δεκαετίας του ‘60. Από τότε, πολυάριθμες μελέτες αφιερώθηκαν στην πολύμορφη σχέση, τις διαφορετικές της διαστάσεις και το σημαντικό της ρόλο στη διαμόρφωσή, όχι μόνο των πολιτικών συσχετισμών και γεγονότων αλλά και την ταυτότητα της αυτοκρατορίας. Η μελέτη των πηγών όμως είναι διαρκής και νέα ζητήματα αναδύονται.

Το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας παρουσιάζει στο ειδικό αλλά και στο ευρύτερο κοινό, σε αυτό τον καλαίσθητο τόμο, τα επιστημονικά πορίσματα του Συνεδρίου Το Βυζάντιο και η Θάλασσα, συμβάλλοντας στην ανανέωση της προβληματικής που προκύπτει από τις πηγές, υποδεικνύοντας την ανάγκη για περαιτέρω, συνδυαστική έρευνα και, κυρίως, προσφέροντας ένα πανόραμα κατευθύνσεων που μπορεί να λάβει η έρευνα αυτή:

• Εκκινώντας από τις διάφορες μορφές των θαλάσσιων δρόμων και των λιμανιών και το πώς αυτές συνδέονται, όχι μόνο μέσω του διαμετακομιστικού εμπορίου αλλά και με την άμυνα όλης της αυτοκρατορίας, όπως αναπτύσσει η μελέτη της Vivien Prigent· Πριζέν
• Επεκτείνοντας τη ματιά μας στη διοίκηση των θαλάσσιων ζητημάτων και στην παραχώρηση προνομίων στους παραθαλάσσιους και νησιώτικους οικισμούς που επιτελούν ειδικούς ρόλους στην αυτοκρατορία, όπως μας δείχνει ο Salvatore Cosentino·
• Περνώντας μέσα από την τέχνη και τη «εικαστική μετάφραση», που τονίζει η Αναστασία Δρανδάκη, λογίων όπως ο Ιωάννης Γεωμέτρης και ο Συμεών Μεταφραστής, που εξετάζει ο Henry Ανρύ Maguire αλλά και άλλων, που επικεντρώνονται σε κατ΄εξοχήν «θαλασσινούς αγίους» και ιερά πρόσωπα, όπως ο Άγιος Νικόλαος (μια μελέτη του Michele Bacci).
• Κι ακόμα, τα κείμενα της βυζαντινής γραμματείας που αναφέρονται στη θάλασσα, είτε εκείνα που ανήκουν στην αγιολογία (που μας δείχνει η Μαρία Δεττοράκη είτε εκείνα που αφορούν τον πραγματικό της ρόλο στην αυτοκρατορία (που παρουσιάζει ο Vincent Deroche). Η πρόσληψη της θάλασσας στις πατρολογικής πηγές αποτελεί κεντρικό άξονατης θρησκευτικής λογοτεχνίας, όπως αναλύει η Alessandra Bucossi. Πολύ περισσότερο όμως, και ως ένα τοπίο ταξιδιού (το περιγράφει ο Floris Bernard), το οποίο μπορεί να οδηγεί, μεταφορικά, και ως το τέλος της ανθρώπινης ζωής (κατά τη Μαρίνα Λουκάκη). Τέλος, ειδικότερα θέματα, όπως τη θάλασσα στη λογοτεχνία των Κομνηνών ή στο έργο του (αγίου) Γρηγορίου του Παλαμά, αναπτύσσουν οι Corinne Jouanno και Antonio Rigo.

Ευχαριστώ πολύ τους επιμελητές του Τόμου καθηγητές Θεοδώρα Αντωνοπούλου και Bernard Flusin, ιδιαίτερα τη Θεοδώρα Αντωνοπούλου, για την άψογη επιμέλεια των κειμένων και τη γενικότερη συνεργασία. Το αποτέλεσμα είναι η έκδοση ενός επιμελημένου Τόμου Πρακτικών, που απευθύνεται στο ειδικό, αλλά και το ευρύτερο κοινό, με συμβολές που μπορούν να μας ταξιδέψουν στην πολύπλευρη σχέση του βυζαντινού κόσμου με τη βασική πηγή δύναμης της Αυτοκρατορίας.

Σας ευχαριστώ